حکم چیست ؟
حکم رأیی است که در خصوص ماهیت دعوی صادر می شود همچنین قاطع دعوی است یعنی موجب می شود که رسیدگی به پرونده در آن مرحله خاتمه یابد و قاضی از دادرسی فراغت پیدا کند .
مثل محکومیت خوانده به تأدیه وجه یا حکم به الزام سند رسمی
ویژگی های حکم :
1- حکم همیشه از دادگاه صادر می شود اعم از دادگاه های عمومی و دادگاه های انقلاب بنابراین تصمیم داور یا کمسیون ماده 100 شهرداری یا دیوان عالی کشور را حکم نمی گویند زیرا مراجع مذکور دادگاه نیستند استثنائاً دیوان عدالت اداری و شورای حل اختلاف علی رغم اینکه عنوان دادگاه را ندارند اما حکم صادر می کنند .
2- حکم در امور ترافعی صادر می شود نه در امور غیرترافعی یا حسبی البته قانونگذار در برخی موارد در امور حسبی تسامحاً از عبارت حکم استفاده نموده مثل حکم رشد یا حجر .
3- قاطع دعوا است به این معنی که با صدور آن تکلیف پرونده در شعبه رسیدگی کننده مشخص شده و از گردش رسیدگی در شعبه مذکور خارج می شود و برای قاضی فراغ دادرس ایجاد می شود به استثناء حکم ورشکستگی که بعد از صدور حکم دادگاه همچنان نسبت به پرونده وظایفی دارد .
4 – راجع به ماهیت دعوا است یعنی حکم مشخص می کند که در خصوص خواسته دعوا حق با کدامیک از طرفین است .
5- دارای قدرت اثباتی است زیرا حکم دادگاه سند رسمی است ( ماده 1287 ق.م )
6- دارای اعتبار امر مختومه است .
7- فقط طرفین پرونده را متعهد می کند و نمی تواند برای اشخاص ثالث ایجاد تعهد کند (اصل نسبی بودن حکم)
8- در برابر همگان قابل استناد است یعنی اشخاص ثالث نیز باید نتیجه حاصل از آن را به رسمیت بشناسند ( اصل قابل استناد بودن آرای محاکم )
9- قابل ابطال نیست . یعنی شکایت از آنها فقط محدود به روش های مندرج در قانون است و نمی توان در هر زمان درخواست ابطال رأی دادگاه یا اعلام بطلان آن را طرح کرد .
اقسام حکم از حیث اعلام یا ایجاد حق :
1- حکم اعلامی ( احرازی ) :
حکمی است که قاضی حالت جدیدی ایجاد نمی کند بلکه صرفاً حالت سابق را احراز و اعلام می کند .
انواع حکم اعلامی :
الف – احکامی که مبنی بر تایید یک موضوع صادر می شود مثل حکم تایید فسخ
ب – احکامی که مبنی بر اعلام بطلان صادر می شود مثل تایید بطلان قرارداد یا بطلان زوجیت
ج – احکامی که مبنی بر اثبات اهلیت و حجر صادر می شود مثل حکم رشد ، حکم حجر
د – احکامی که مبنی بر اثبات یک واقعه موجود صادر می شود مثل اثبات نسب یا مالکیت
2- حکم تاسیسی :
حکمی است که قاضی به موجب آن حکم حالت جدیدی ایجاد می کند مثل حکم الزام به تنظیم سند ، الزام به تادیه وجه ، الزام به انجام تعهد ، حکم به جبران خسارت
نکته : احکام تاسیسی برخلاف احکام اعلامی برای اجرا نیاز به صدور اجراییه دارد .
نکته : حکم ورشکستگی هم جنبه ی اعلامی دارد ( اعلام حالت توقف تاجر ) و هم جنبه ی تاسیسی دارد ( ممنوع کردن تاجر از تصرف اموالش ) اما در متن قانون تجارت مکرراً از عبارت (( اعلام ورشکستگی )) استفاده شد مانند مواد 415 و 536 ق.ت بنابراین از نظر قانون جنبه اعلامی این حکم قوی تر است .
اقسام حکم از حیث حضور و غیاب خوانده :
حکم غیابی :
حکمی که هر دو مشخصه زیر را به نحو توامان داشته باشد غیابی است : ( ماده 303 ق.آ.د.م )
1-وقت رسیدگی به خوانده ابلاغ واقعی نشده باشد
2-خوانده در هیچ یک از جلسات دادرسی حاضر نشود ، لایحه نفرستد و وکیل هم معرفی نکند
حکم حضوری :
حکمی است که هریک از اوصاف حکم غیابی را نداشته باشد.
نکاتی پیرامون احکام غیابی :
1 – در امور ترافعی ممکن است حکم غیابی صادر شود اما در امور غیرترافعی حکم غیابی وجود ندارد
2 – احکام نسبت به خواهان همیشه حضوری است
3 – قرارها به حضوری و غیابی تقسیم نمی شوند
سایر اقسام حکم :
1- حکم قطعی و غیرقطعی
حکم قطعی حکمی است که غیرقابل واخواهی و غیرقابل تجدیدنظر است و حکم غیرقطعی حکمی است که قابل واخواهی یا قابل تجدیدنظر است.
نکته : آراء دادگاه ها ممکن است از ابتدا قطعی صادر شوند مثل دعوای غیرمنقولی که بهای خواسته آن300 هزار تومان یا کمتر است و یا آنکه ممکن است ابتدا قابل تجدیدنظر باشند اما با انقضای مهلت تجدیدنظر و عدم تجدیدنظر خواهی قطعی شوند و یا آنکه نسبت به آن تجدیدنظرخواهی نموده باشند و دادگاه تجدیدنظر در خصوص آن اتخاذ تصمیم نموده باشد.
2- حکم نهایی و غیرنهایی
حکم نهایی حکمی است که غیرقابل فرجام است و حکم غیرنهایی حکمی است که قابل فرجام است.
نکته ی ذکر شده در خصوص احکام قطعی و غیرقطعی در خصوص احکام نهایی و غیرنهایی نیز جاری است .
